MOBIL ILOVALAR ORQALI TIL O‘RGANISH VA O‘RGATISH: ILOVALAR TASNIFI

KIRISH

Jozibali texnologiyalar sirasiga kiruvchi mobil ilovalar bugungi kunga kelib ta’limda o‘ziga xos inqilob yasagani hech kimga sir emas. So‘nggi yillarda bunday ilovalar ta’lim jarayoniga chuqur kirib bordi. Smartfon va turli mobil gadjetlar taraqqiyoti an’anaviy ta’lim jarayonini o‘zgartirib yubordi. Bu o‘zgarishlar til ta’limida ham yaqqol ko‘zga tashlanmoqda. Mobil qurilmalardan foydalanish til ta’limi sohasiga oid ko‘plab ilovalarning yaratilishiga olib keldi. Hozirgi kunda foydalanuvchilar internet orqali ana shunday ilovalarni bemalol yuklab olishlari va mustaqil ravishda tillarni o‘rganishlari mumkin.

Ushbu maqola til o‘rgatuvchi mobil ilovalar tasnifiga bag‘ishlangan bo‘lib, o‘rganuvchi va o‘rgatuvchilar o‘zlari uchun qaysi ilova qulay va foydali ekanligini aniqlab olishlariga yordam beradi. Til o‘rganuvchilar uchun qaysi ilovaning qulayligi va ko‘proq foydali ekanligini aniqlashga qaratilgan izlanishlar deyarli amalga oshirilmagan. Bu esa ko‘plab ilovalardan qay birini tanlash kerakligi borasidagi savollarga jvob berishni qiyinlashtiradi. Tasnif etishda o‘rganuchilarning darajasi hisobga olingan.

            MOBIL TA’LIM

Bugungi kunga kelib deyarli har bir kishida shaxsiy mobil qurilma movjud. Ushbu qurilma orqali ular internet tarmog‘iga erkin ulanishi, dunyoning turli chetidagi odamlar bilan oson aloqa qilishlari mumkin. Endilikda insonlarning o‘zaro aloqa qilishi va ma’lumotlarni almashishida vaqt va makon chegaralari yo‘qoldi.

Mobil atamasi lotincha mobilis – “harakatlanuvchi”, “ko‘chishi oson” degan ma’noni anglatuvchi so‘z asosida paydo bo‘lgan (https://www.etymonline.com/word/mobile). Shundan kelib chiqib, mobillik deyilganda harakatchanlik, bir joydan ikkinchi joyga osongina harakatlana olish qobiliyati tushuniladi. Mobil qurilmalarning portativ (fr. portatif – olib, ko‘tarib yurmoq) xususiyati esa, ularni ta’limning har qanday jabhasiga joriy etish mumkinligini va bu ko‘plab qulayliklarning yaratilishini ta’minlaydi.

Mobil ta’limning asosiy xususiyatlaridan biri o‘quvchining shaxsiy qiziqishi va xohishi hisoblanadi. Vaqt va makon masalasi ham to‘laligicha o‘rganuvchining ixtiyorida bo‘ladi. Mobil ta’limga yo‘naltirilgan ilovalarning juda ko‘pligi, bunday ilovalar bozorining tez o‘sayotganligi o‘rganuvchiga tanlash imkoniyatini tobora qiyinlashtirib bormoqda. Bunday ilovalarning tasniflab berilishi esa qulaylik yaratishi tabiiy. Mobil ta’lim texnologiyalarining internet tarmog‘ida ekanligi o‘rganuvchilar uchun qo‘shimcha qulayliklar yaratib beradi. Bunday ilovalardan foydalanuvchilar o‘zlari uchun eng qulay darajani belgilab olishi, istalgan joyda, istalgan vaqtda o‘quv materiallaridan foydalanishlari mumkin. O‘quv materiallarining turli ko‘rinishda bo‘lishi ham o‘rganish jarayonining foydalilik darajasini oshiradi.

MALL (Mobile Assisted Language Learning)

Mobil ilovalar yordamida til o‘rganish mobil ta’limning bir qismi hisoblanadi. CALL til o‘rgatishga kompyuter tomonlama yondashish bo‘lsa, MALL til o‘rgatishga mobil qurilmalar tomondan yondashishni anglatadi. So‘nggi yillarda internet va mobil qurilmalardan keng foydalanish CALLdan MALLning ajralib chiqishiga olib keldi. MALLning CALLdan asosiy farqli jihatlari quyidagi o‘rinlarda ko‘zga tashlanadi:

·         portativlik yoki mobillik

·         ijtimoiy aloqalarning kengligi

·         yuqori darajadagi individuallik

CALL ushbu xususiyatlarni talab darajasida ta’minlab bera olmaydi.

TIL O‘RGANISHGA QARATILGAN MOBIL ILOVALAR TASNIFI

O‘rganuvchilarning til o‘rganish jarayonini sifatli va foydali bo‘lishiga yordam beruvchi mobil ilovalarni quyidagicha tasnif etishga urindik.

Boshlang‘ich bosqich uchun. Til o‘rgatuvchi mobil ilova ishlab chiqaruvchilar eng birinchi navbatda tilni boshlang‘ich darajadan o‘rganuvchilarga e’tibor qaratishadi va ular uchun qiziqarli ilovalarni taklif etishga urinishadi. Bunda, asosan, yosh bolalar hisobga olinadi va ilovalar ham ularga mos ravishda ishlab chiqiladi. Tabiiyki, bunday ilovalar tilni o‘yinlar orqali o‘rgatishni maqsad qiladi. Ta’lim berish va mobil o‘yinlarning o‘zaro integratsiyasi juda yaxshi natija berayotgani hech kimga sir emas. Chunki yosh bolalar o‘yinqaroq va qiziquvchan bo‘ladi. Bundan tashqari o‘yinlardagi o‘sib borish va turli rag‘batlarning berib borilishi ularni yaxshiroq o‘rganishga undaydi.

Maktabgacha va boshlang‘ich maktab yoshidagi bolalar mustaqil ravishda nima yaxshi-yu, nima yomon, nima foydali-yu, nima vaqtni behuda sarflash ekanini aniqlab olishlari muammo. Ular bunga qodir emaslar. Shuning uchun ota-onalar va ustozlar kerakli ko‘rsatmalarni berib borishlari, qay bir mobil ilovadan foydalanishni maslahat berishlari maqsadga muvofiq.

Boshlang‘ich o‘rganuvchilar uchun mo‘ljallangan mobil ilovalar, odatda, alifbodan boshlanib quyidagi ketma-ketlikda davom etadi:

Alifbo – tovushlar – harflarning yozilishi – qo‘shiqlar va animatsiyali hikoyalar – ranglar – hayvonlarning nomlanishi – meva va sabzavot nomlari – sifatlashlar  – sodda gap qoliplari.

Mobil ilova nomi	Mobil qurilma turi	Qaysi malakani rivojlantirishi	Mobil ilova do‘konlaridagi baholanishi    (5 balldan)	Bepul/pulli
Duolingo	iOS/Android	so‘z boyligi, sodda gap qoliplari	4.7	Bepul
Babbel	iOS/Android	lug‘at boyligi, soda gap qoliplari	4.6	Bepul/pulli[1]
MosaLingua	iOS/Android	Barcha malakalar	4.6	Bepul/pulli
MindSnacks	iOS	so‘z boyligi, Grammatik qoidalar, og‘zaki nutq va eshitib tushunish	3.5	Bepul/pulli
VocabularySpellingCity	iOS/Android	Talaffuz	3.4	Bepul/pulli

1-jadval. Boshlang‘ich bosqich o‘rganuvchilari uchun mo‘ljallangan mobil ilovalar (ko‘rsatkichlari eng yuqori ilovalar tanlab olingan).

 O‘rta bosqich uchun. Bu daraja uchun ilova ishlab chiqaruvchilar, asosan, 12-17 yosh oralig‘ini hisobga oladilar. Ushbu daraja til o‘rganishdagi eng muhim bosqich bo‘lib, kelajakdagi natijalar uchun asosiy tayanch hisoblanadi. Ushbu daraja uchun ishlab chiqilgan ilovalar keng qamrovli bo‘lishi lozim. Iloji boricha tilning barcha malakalarini oshirishga xizmat qilishi ilovaning foydali bo‘lishini ta’minlab beradi.

Jennifer Betsi Redd yuqori sinflarda o‘quvchi bolalarda lug‘at boyligini oshirishda mobil ilovalarning o‘rnini aniqlash uchun 3 haftalik tajriba o‘tkazgan. iPod qurilmasida ishlovchi o‘yin orqali ularning lug‘at boyligini oshirishga urinib ko‘rgan. Tajribadan oldin olingan testda o‘quvchilar o‘rtacha 13.8 ball olgan bo‘lsa, tajribadan so‘ng bu ball 14.16 ni tashkil etgan. Qisqa muddat uchun bu natija juda yaxshi edi.

Lyu T.Y 2009-yilda eshitib tushunish va og‘zaki nutqni rivojlantirish uchun HELLO deb nomlangan virtual reallikdan iborat platformadan foydalandi. Ushbu platformaga eshitib tushunish va og‘zaki nutq malakasini shakllantirishga qaratilgan ko‘plab materiallar joylandi. Tajriba uchun 64 o‘quvchi ajratib olinib alohida guruh qilindi. Eksprimental guruh va nazorat guruhi olgan baholar o‘rtasida sezilarli farq ko‘zga tashlandi.   

Mobil ilova nomi	Mobil qurilma turi	Qaysi malakani rivojlantirishi	Mobil ilova do‘konlaridagi baholanishi    (5 balldan)	Bepul/pulli
Rosetta Stone	iOS/Android	og‘zaki nutq, so‘z boyligi	4.8	Pulli
Duolingo	iOS/Android	so‘z boyligi, sodda gap qoliplari	4.7	Bepul
Memrise	iOS/Android	so‘z boyligi	4.5	Bepul
Quizlet	iOS/Android	so‘z boyligi, talaffuz	4.5	Bepul
FluentU	iOS/Android	og‘zaki nutq, so‘z boyligi	3.9	Pulli

2-jadval. O‘rta bosqich o‘rganuvchilari uchun mo‘ljallangan mobil ilovalar (ko‘rsatkichlari eng yuqori ilovalar tanlab olingan).

Yakuniy bosqich uchun. Ushbu bosqichda til malakalarini egallash uchun mobil ilovalar unchalik zarur emasdek ko‘rinadi. Chunki bu bosqichgacha yetib kelgan o‘rganuvchilar mustaqil ravishda ham, hech qanday yordamsiz malakalarini oshirishlari mumkin. Lekin ma’lum o‘quv dasturi va rejaga ega ilovalardan foydalanish foydadan holi bo‘lmaydi. Yakuniy bosqichdagi til o‘rganuvchilar, odatda, kollej, litsey o‘quvchilari, universitet talabalari va undan katta yoshdagilar jamoasini tashkil qiladi. Bu bosqichdagi til o‘rganuvchilar uchun motivatsiya yetishmasligi eng katta muammo hisoblanadi. Mobil ilova ishlab chiqaruvchilar ayni mana shu masalani hal etishlari lozim bo‘ladi. Bu yoshdagi va darajadagi o‘rganuvchilarni faqat o‘yinlar bilan jalb etib bo‘lmaydi. Ularga o‘zi o‘rganayotgan tilning asl egalari bilan muloqotni ham ta’minlab berish lozim bo‘ladi. Til o‘rganishda bu tajriba juda samarali. Internet orqali bu muammoni hal etish qiyin emas. Endi ular tilning asosiy qoidalarini, talaffuzni biladi, faqatgina so‘z boyligi bilan muammolarga duch kelishi mumkin. Mobil ilovalar ham ayni shu talabni qondirishga qaratilgan bo‘ladi.

Mobil ilova nomi	Mobil qurilma turi	Qaysi malakani rivojlantirishi	Mobil ilova do‘konlaridagi baholanishi    (5 balldan)	Bepul/pulli
WordBook (universal)	iOS	so‘z boyligi	4.8	Pulli
Duolingo	iOS/Android	so‘z boyligi	4.7	Bepul
Busuu	iOS/Android	til egalari bilan aloqa qilish orqali og‘zaki va yozma nutq	4.5	Bepul
Voxy	iOS/Android	til egalari bilan aloqa qilish orqali tilning barcha malakalari	4.5	Bepul
SpekaingPal	iOS/Android	videopersonajlar bilan jonli muloqot orqali og‘zaki nutq	4.1	Bepul

3-jadval. Yakuniy bosqich o‘rganuvchilari uchun mo‘ljallangan mobil ilovalar (ko‘rsatkichlari eng yuqori ilovalar tanlab olingan).

XULOSA

Ushbu maqolada til o‘rgatishga qaratilgan mobil ilovalar o‘rganuvchilar darajasi, yoshi va ilovalarning tarkibiga ko‘ra tasniflangan. Til o‘rganish metodologiyasiga oid tadqiqotlarga asoslansak, eshitib tushunish malakasibi o‘stirish til o‘rganishda eng foydali hisoblanadi. Chunki ayni shu malakani o‘stirish barobarida murakkab konstruksiyalar, vaziyatlarda ishlatiladigan so‘z birikmalari, gaplar, talaffuz, urg‘u qo‘yish tajribasi ham birgalikda rivojlanib boradi. Mobil ilova ishlab chiqaruvchilar ham bugungi kunda ayni shu malakani interfaol usullar bilan rivojlantirishga urinmoqda. Reyting ko‘rsatkichlariga e’tibor berilsa ham aynan eshitib tushunish mashqlari orqali og‘zaki nutqni rivojlantirishga qaratilgan ilovalar ancha yuqori o‘rinlarni egallab turibdi.

Chet tilini o‘rganish uchun dastur tanlayotganda ham eshitib tushunish va og‘zaki nutq malakalariga qanchalik e’tibor berilganini hisobga olish zarur. Tilning asl egalari tilidan yangraydigan matnlar, videolar borligiga ahamiyat berish kerak. Bundan tashqari chat va forumlarga ulana olish qobiliyatiga ega ilovalardan foydalangan ma’qul. Eshitib tushunish mashqlariga til o‘rgatish markazlarida katta e’tibor berilmaydi. Grammatik qoidalar, yozma va og‘zaki nutq malakasini rivojlantirish bunday o‘quv markazlarining maqsadiga aylanib qolgan. Shuning uchun ham o‘rganuvchilar til markazlariga qatnash barobarida mobil ilovalardan ham foydalanib borsa, til o‘rganish jarayoni sifatli va foydali kichadi.

---

[1] Bunday turdagi mobil ilovalarning ma’lum qismi bepul bo‘lib, o‘rganishni davom ettirish uchun to‘lov talab qilinadi